કૃષ્ણ: ઈતિહાસ કે કલ્પના? (Krishna: History or Myth?)

ઘણા સમય પહેલાં ડૉ. મનિષ પંડિતે બનાવેલું આ દસ્તાવેજી ચિત્ર જોયું હતું. જે ઘડીએ નહેરુ સેન્ટરમાંથી સ્વયં તેના રચયેતાની હાજરીમાં જોઈને અને તેમની સાથે ચર્ચા કરીને ઘરે જવા નીકળ્યો ત્યારે જ વિચાર્યું હતું કે આના પર તો પોસ્ટ લખવી જ જોઈએ. પણ મારા આળસુ સ્વભાવને કારણે અને કંઈક અંશે ક્યાંથી શરૂ કરૂ અને ક્યાં પૂરું કરીશ તે અસમંજસમાં આજ સુધી લખવાનો મેળ ના પડ્યો. છેલ્લા ૩-૪ દિવસથી મારા મિત્ર અશોકભાઈના મિત્ર ભુપેન્દ્રસિંહજીની હોળી તહેવાર પરની પોસ્ટ પર થતી ચર્ચાનો તંત મુકતાં છેલ્લે આજે સવારે મેં કશુંક લખ્યું અને નક્કી કર્યું કે હવે તો સમય આવીજ ગયો છે આ પોસ્ટ લખવાનો. જો આપ આ દસ્તાવેજી ચિત્ર જુઓ અને ક્યાંક મેં કરેલી વાત તથ્યથી અળગી લાગે તો મારું ધ્યાન દોરજો, કેમકે ઘણા વખત પહેલાં જોઈ હોવાથી અને ત્યારબાદ થોડું ઘણું વધુ સંશોધન કરતો રહ્યો હોવાને કારણે ક્યાંક ભેળસેળ થઈ હોય એવું શક્ય છે. ધ્યાને આવતાં જ સુધારી લઈશ.

ડૉ. મનિષ પંડિત પુણેમાં જન્મેલા ભારતીય મૂળનાં ડૉક્ટર છે જેઓ વ્યવસાયે ન્યૂક્લિઅર મેડિસિન ફિઝિશ્યન છે અને યુ.કે.માં ન્યૂક્લિઅર મેડિસિન વિષય ભણાવે છે. સ્વાભાવિક રીતે જ વિજ્ઞાન અને તે પણ આવાં ઊંડાં વિજ્ઞાનના વિદ્વાન હોવાથી તેમના બનાવેલા દસ્તાવેજી ચિત્રમાં શું હશે તે જાણવાની ઉત્કંઠા હતી અને તે કારણે જ પહેલેથી તેમણે બનાવેલી આ ફિલ્મ Krishna: History or Myth? જોવા જતાં પહેલાં તેના પર કશું સંશોધન કર્યું નહોતું. કોઈપણ જાતના પૂર્વગ્રહયુક્ત માનસ સાથે નહોતું જવું.

તેમણે ફિલ્મની શરૂઆતમાં થોડું વક્તવ્ય આપ્યું જેમાં તેમણે જણાવ્યું કે નાનપણથી જ શાળામાં અને પાઠ્યપુસ્તકોમાં ભણતા આવ્યાં કે મહાભારત અને રામાયણ મહાકાવ્યો છે અને એજ ગ્રંથોનાં મહાનાયક પાત્રોને ઘરમાં ભગવાન કૃષ્ણ અને રામ તરિકે પૂજાતા જોતા આવ્યાં હતાં. હંમેશા મનમાં પ્રશ્ન રહેતો કે સાચું કોણ? વર્ષોની પરંપરા કે બુદ્ધિવાદીઓએ લખેલા પાઠ્ય પુસ્તકો. અને તે પ્રશ્નના ઉત્તરની શોધમાં આ ફિલ્મના નિર્માણનું આયોજન થયું. આ સિવાય પણ થોડું-ઘણું સંભાષણ કરીને ફિલ્મની શરૂઆત થઈ. આશરે અડધોએક કલાકની આ ટૂંકી ફિલ્મમાં તેમણે પુરાતત્ત્વિય પુરાવા (archaeology), ભાષાશાસ્ત્રીય (linguistics), લોકવાયકા (living tradition) અને ખગોળવિદ્યા (astronomy) એમ ચાર પાયારૂપ પુરાવાઓ રજુ કર્યાં છે. તેમાંથી સૌથી અગત્યનાં અને બુદ્ધિજીવીઓને ગળે ઉતરી શકે તેવા બે સ્ત્રોતો, પુરાતત્ત્વ અને ખગોળશાસ્ત્રનાં પુરાવાઓ ચાવી રૂપ ભાગ ભજવે છે.

દ્વારકામાં થયેલા ઉત્ખનનને તેમણે આ પુરાતત્ત્વનાં પુરાવાઓમાં શામેલ કર્યા છે, જે જોતા એક વાત સાબિત થાય છે કે દ્વારકા નગરી અસ્તિત્વમાં હતી, તે કોઈ કાલ્પનિક નગરી નથી. એટલું જ નહી, મહાભારતમાં જણાવ્યું છે તે મુજબ દ્વારકાના નગરવાસીઓને એક મુદ્રા (સિક્કો) આપવામાં આવી હતી જે તેમના પાસપોર્ટ કે ઓળખપત્રનો ભાગ ભજવતી. આ સિક્કાના આબેહુબ વર્ણન વાળા સિક્કા ઉત્ખનન કાર્ય કરી રહેલા ડૉ. એસ.આર. રાવને મળી આવ્યાં છે. (મેં ૧૯૯૮-૯૯માં ગુજરાત સાયન્સ કોંગ્રેસનાં પાલિતાણા ખાતે ભરાયેલા અધિવેશનમાં પણ ડૉ. રાવનું પ્રેઝન્ટેશન જોયું હતું, જે પરથી એ વાતા સાબિત થતી હતી કે આ માણસ જુટ્ઠુ નથી ચિતરતો.) આ ઉપરાંત તેમણે આવા નમુનાઓનું રેડિઓ કાર્બનની મદદથી ડેટિંગ પણ કર્યું છે, જેને ડૉ. પંડિત મહાભારતની કાળગણના સાથે જોડે છે. આ તો થઇ એક પુરાવાની વાત. હવે વાત કરીએ ખગોળશાસ્ત્રનાં પુરાવાની. એ માટે તેમણે ડૉ. નરહરી આચાર (ભૌતિકવિજ્ઞાનના વ્યાખ્યાતા, મેમ્ફિસ યુનિવર્સિટી, યુ.એસ.એ.)નાં સંશોધનને ધ્યાનમાં લીધું છે. ડૉ. આચાર નાસા દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા પ્લેનેટેરિયમ સોફ્ટવેર (કે જેનો ઉપયોગ નાસા ઉપગ્રહ છોડવા માટેનો દિવસ નિર્ધારિત કરવા, અને જે તે ગ્રહ/ઉપગ્રહ/તારા અવકાશમાં કયા સ્થળે હશે તે જાણવા કરે છે તે)નો ઉપયોગ કરે છે, જેના દ્વારા કોઈપણ દિવસે અમુક નિયત સ્થળે આકાશમાં તારાઓ અને ગ્રહોની શું સ્થિતિ હશે તે જાણી શકાય છે. આ સોફ્ટવેર ભૂતકાળમાં પણ જઈ શકે છે અને ભૂતકાળની કોઈપણ તારીખે આકાશની શું સ્થિતિ હતી તે પણ જાણી શકાય છે. આજકાલ જીપીએસ ધરાવતા મોબાઇલ ફોન્સમાં પણ નાઇટસ્કાય, વગેરે એપ્સ મળે છે જેનાથી આપ આપની ઉપરના આકાશનો નક્શો મેળવી શકો છો (માટે આ સોફ્ટવેર અને તેના દ્વારા મળેલા પરિણામોમાં કોઈ શંકા કરવાનું કારણ રહેતું નથી). તેમણે મહાભારતના ‘ભીષ્મ પર્વ’માં વર્ણવેલાં અમુક ખગોળશાસ્ત્રીય અવલોકનોને આધારે આ પ્લેનેટેરિયમ સોફ્ટવેરની મદદથી એવી કોઈ ઘટનાઓ બની હતી કે નહી તે જાણવાનો પ્રયત્ન કર્યો. અને તેમણે ગણતરીમાં લીધેલી ઘટનાઓ પૈકીની બધીજ એક સાથે (થોડા સમયની અંદર), જેમકે મહાભારતના યુદ્ધ દરમ્યાનનું સૂર્ય ગ્રહણ અને ખૂબ લાંબા દિવસ સુદ્ધાંની ઘટનાઓ, બની હોય તેવું પણ મળી આવ્યું. આ વર્ષ છે ઈસવીસન પૂર્વે ૩૦૬૭. આમ તેઓ સાબિત કરે છે કે મહાભારતનું યુદ્ધ થયું છે તે હકિકત છે અને સાથે સાથે મહાભારતનાં અન્ય પ્રસંગો પણ કલ્પના કે કાવ્ય/કથા નહી પણ વાસ્તવિકતા છે.

ડૉ. મનિષ પંડિત છેવટે ઉપસંહાર તરિકે જણાવે છે કે જો આ બધી ઘટનાઓ ઘટી હોય, મહાભારતનું યુદ્ધ ખેલાયું હોય, તો પછી તેનો નાયક અસ્તિત્વમાં ના હોય તે માનવાને કોઈ કારણ જ નથી. તેમણે કૃષ્ણએ ભગવાન હતાં કે નહી તે મુદ્દો છેડ્યો નથી, તેમણે ફક્ત તે જ સાબિત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે કે કૃષ્ણ પોતે એક કલ્પના નથી, વાસ્તવિકતા છે. તેઓ આગળ જણાવે છે, કે જો કોઈ એક વ્યક્તિ આટલી પ્રભાવશાળી અને વિવિધ વિદ્યાનું જ્ઞાન ધરાવતી હોય (બીજા દિવસે સૂર્ય ગ્રહણ થવાનું છે તેની જાણ કૃષ્ણને પહેલેથી જ હતી) તો ભલે તે સાધારણ વ્યક્તિ હોય, તેને ભગવાન માનવો જ ઘટે.

આમ આપણે પણ ભલે આપણા રેશનલ દિમાગને વશ થઈને કે પછી પાઠ્યપુસ્તકોમાં અંગ્રેજી શિક્ષણના પ્રભાવ હેઠળ રજૂ કરેલી વાતોને સાચી જ માનવી તેવા માનસ હેઠળ કે પછી જો હું ધર્મમાં અને ભગવાનમાં શ્રદ્ધા ધરાવું છું એમ કહીશ તો હું ગામડીઓ, અશિક્ષિત અને પછાત ગણાઈશ તેવી હિન ભાવનાને કારણે કૃષ્ણ ભગવાન હતાં તેમ ના માનવા તૈયાર થઈએ તો કશો વાંધો નહી, પણ કમસેકમ એટલું તો સ્વિકારવું જ ઘટે કે આપણને ભણાવવામાં આવેલું જ્ઞાન કે મહાભારત મહાકાવ્ય છે, ઇતિહાસ કે વાસ્તવિકતા નહી, તે સરાસર જુઠ્ઠાણું છે. જે રીતે વર્ષોથી આપણા પાઠ્યપુસ્તકો ભણાવતા આવ્યાં છે કે ૦ (શૂન્ય) આરબોની શોધ છે (કેમકે અંગ્રેજો તેમ માનતાં હતાં) આપણે પણ શૂન્ય આર્યભટ્ટની શોધ છે તે વાતનો સ્વિકાર નહોતા કરતાં, ભલે પછી આરબો તે શૂન્યને ભારત (હિંદ)ની રકમ ગણાવતાં હોય. એજ રીતે મહાભારત મહાકાવ્ય કે કવિની કલ્પના નહી પણ વાસ્તવિકતા છે, અને આપણા ભારતનો ઇતિહાસ છે તે વાત આપણે મને કમને પણ સ્વિકારવી જ જોઈએ.